Νίκος Ζυγογιάννης: Ακολουθώντας τα… ίχνη των Σαρακατσαναίων

Οι Σαρακατσαναίοι είναι ένας ελληνικός νομαδικός κτηνοτροφικός πληθυσμός που οι ρίζες της χάνονται στα βάθη των αιώνων. Ζούσαν στα βουνά το καλοκαίρι και τον χειμώνα στα  χειμαδιά [β(ου)νά – στράτα – χειμαδιά] διασκορπισμένοι σ’ ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα.

Κοιτίδα των Σαρακατσαναίων ήταν η οροσειρά της κεντρικής και νότιας Πίνδου και η Ρούμελη, με επίκεντρο τα Άγραφα, χώρος που, λόγω της γεωφυσικής του κατάστασης, ήταν απάτητος, δεν ήταν γραμμένος πουθενά και γι’ αυτό  κατοικούνταν από αυτόνομους και ελεύθερους ανθρώπους.

Ο διασκορπισμός τους από την αρχική κοιτίδα τους προς την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα έγινε επί Τουρκοκρατίας και κυρίως τον 18ο αιώνα, στα χρόνια του Αλή Πασά.

Γράφει ο Νίκος Ζυγογιάννης*

Ως προς το όνομά τους υπάρχουν πολλές και διάφορες ετυμολογίες.  Σύμφωνα με τη Σαρακατσάνικη παράδοση πήραν το όνομά τους από τους Τούρκους. Όταν έγινε η άλωση της Κων/πολης, οι Σαρακατσαναίοι φόρεσαν μαύρα ρούχα, ως  ένδειξη πένθους, και δεν υποτάχθηκαν στον κατακτητή. Οι Τούρκοι τους έβλεπαν στα μαύρα και ανυπότακτους να μετακινούνται συνεχώς (σκηνίτες).
Γι’ αυτό τους ονόμασαν «Καρακατσάν» (καρά=μαύρος και κατσ(ι)άν=φυγάς, ανυπότακτος ), δηλ. «μαύροι φυγάδες». Από το Καρακατσάν με παραφθορά προήλθε η λέξη «Σαρακατσάνος».

Μία άλλη πιθανή ετυμολογία είναι από την τουρκική λέξη σαράν, που σημαίνει «φορτώνειν» ή σαράι (κατοικία, κονάκι) και την τουρκική μετοχή κατσιάν=φυγάς, ανυπότακτος (σαράν + κατσάν = Σαρακατσάνος), γιατί από καιρό σε καιρό φόρτωναν τα πράγματά τους και μετακινούνταν με τα κοπάδια τους και γι’ αυτό τους έδωσαν αυτό το όνομα (παρατσούκλι) οι Τούρκοι.

«Κατοικούμε εδώ από τότε που ο Θεός έφτιαξε αυτόν τον ευλογημένο τόπο, με τα βνα και τα ποτάμια, τον ήλιο και το φεγγάρι. Από τότε κρατάει η γενιά μας», έλεγαν οι γερόντοι Σαρακατσάνοι.

Ανεξάρτητα από τις μετακινήσεις τους και τον εναλλασσόμενο τόπο διαμονής τους, έχουν τα ίδια ήθη και έθιμα και κυρίως μιλούν την ίδια γλώσσα, την Ελληνική, απαλλαγμένη από ξένα στοιχεία, αναλλοίωτη, που φέρει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της δωρικής διαλέκτου.

Το ίδιο αναλλοίωτοι και αμόλυντοι από αλλόφυλες επιμειξίες παρέμειναν και οι Σαρακατσιάνοι, οι «καταλαγαρώτεροι Έλληνες», όπως  έγραψε ο Στέφανος Γρανίτσας. Διατήρησαν τα έθιμα, τις συνήθειες και τους κανόνες συμπεριφοράς και διαβίωσης κατά τρόπο πιστό και  αυθεντικό. Στηρίχθηκαν στα παραδοσιακά τους έθιμα και στην ελληνική τους ταυτότητα και δεν επέτρεψαν στην περιβάλλουσα αλλοεθνή και ξενόγλωσση κοινωνία να εισβάλλει στη δική τους.

Η οικονομική τους  ευρωστία και αυτονομία και η διαβίωσή τους σε καλύτερες υλικές συνθήκες τους οδήγησε σε μια, ουσιαστικά και τυπικά, εσωτερίκευση, τήρηση και εφαρμογή των εθιμικών κανόνων διαβίωσης και κοινωνικής  συμπεριφοράς.

Η χρήση μιας και μόνο γλώσσας, της Ελληνικής, αποδεικνύει ότι οι Σαρακατσιαναίοι είναι διαφορετικοί από τους Βλάχους (Οι Βλάχοι ή Αρμάνοι ή Αρωμάνοι της Ελλάδος, γνωστοί και με άλλα ονόματα κατά περιοχές: Κουτσόβλαχοι, Μπουρτζόβλαχοι, Αρβανιτόβλαχοι κ.ά., ενώ οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται Βλαχόφωνοι Έλληνες), που  μιλούσαν εκτός από τα Ελληνικά και τα  Βλάχικα. Επειδή η λέξη βλάχος (με «β» μικρό) χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει τον  άνθρωπο που έχει πρόβατα, τον κτηνοτρόφο, τον βοσκό και επειδή η  κτηνοτροφική ζωή ήταν κοινό τους στοιχείο, επήλθε σύγχυση πότε ένας  βλάχος (αυτός που έχει πρόβατα, ο κτηνοτρόφος, ο βοσκός) είναι  Σαρακατσάνος και πότε Βλάχος (Βλαχόφωνο). Με τη διαφορά όμως ότι  οι Σαρακατσαναίοι ήταν καθαροί νομάδες και δεν είχαν πουθενά χωριό, ενώ οι  Βλάχοι ζούσαν νομαδικά και ημι-νομαδικά, ήταν πριν αιώνες εγκαταστημένοι σε χωριά και ασχολήθηκαν και με το εμπόριο, τις  τέχνες και τα γράμματα, ενώ οι Σαρακατσάνοι, στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, εγκατέλειψαν τον νομαδισμό.

Αλλά και στην ενδυμασία, στα ήθη και  έθιμα, στον τρόπο ζωής, ξεχωρίζουν οι Σαρακατσαναίοι από τους  Βλάχους, που δεν έρχονταν σε επιμειξία μεταξύ τους, αλλά ούτε και επαγγελματικό αλισβερίσι είχαν…

Ο τρόπος ζωής τους ήταν οργανωμένος με ένα είδος ποιμενικής συνεργασίας, το «Τσελιγκάτο». Είτε βρίσκονταν στα βουνά για ξεκαλοκαιριό, είτε τον χειμώνα στα χειμαδιά, αδέρφια, πρωτοξαδέρφια και δεύτερα ξαδέρφια, έσμιγαν τα κοπάδια τους σε ένα είδος  συνεταιρισμού, για την καλύτερη παραγωγική συνεργασία και διάθεση των κτηνοτροφικών τους προϊόντων. Αρχηγός του «Τσελιγκάτου» ήταν ο τσέλιγκας (αρχιποιμένας), πλούσιος κτηνοτρόφος, με πολλά πρόβατα, που ξεχώριζε για τις ικανότητές του: έξυπνος, δυναμικός, κοινωνικός, ευέλικτος, τολμηρός, έντιμος και δίκαιος…

Αυτός κανόνιζε σχεδόν τα πάντα που είχαν σχέση με το τσελιγκάτο ( ενοικίαση βοσκοτόπων, πώληση γάλακτος και τυροκομικών προϊόντων,  αρνιών, μαλλιών κ.τ.λ.). Είχε όμως και κοινωνικό ρόλο στη στάνη:  συμβούλευε -μαζί με τους γεροντότερους- και έλυνε διαφορές.

Όλοι οι σμίχτες είχαν συμμετοχή στα κέρδη και τις ζημιές του κοπαδιού. Του Αγίου Δημητρίου για το καλοκαίρι και του Αγίου Γεωργίου για τον χειμώνα έκαναν λογαριασμό και απολογισμό των εσόδων και εξόδων του τσελιγκάτου και πάντα κρατούσαν παραστατικά (τεφτέρια ). Οι Τσοπαναραίοι ήταν αυτοί που είχαν λίγα ή καθόλου πρόβατα και δεν  είχαν δικό τους τσελιγκάτο. Με τα πρόβατα, αλλά και τα άλλα ζώα, τους έδενε στενή σχέση. Τα φρόντιζαν και τα πρόσεχαν ιδιαίτερα, αφού  ήταν γι’ αυτούς όλη τους η περιουσία.

Το σπίτι των Σαρακατσαναίων (το κονάκι), που το κατασκεύαζαν μόνοι τους, ήταν ένα καλύβι με σάλωμα και ήταν δύο τύπων: α) το ορθό κονάκι (κωνοειδής καλύβα), που κατέληγε στην κορυφή του σε σταυρό και είχε στο κέντρο την εστία (φωτογώνι) και γύρω-γύρω διασκευασμένους  χώρους όπου τοποθετούσαν ρούχα, είδη μαγειρικής κ.τ.λ., ενώ υπήρχε  σταθερή θέση για το εικόνισμα β) ο πλάγιος τύπος, με δίρριχτη στέγη, που κατασκευαζόταν από κορμούς δέντρων, ξύλα (πελεκούδια) και κλαδιά ελάτων (μπάτσες). Τα «κονάκια», ο οικισμός, δηλαδή το σύνολο  των νομαδικών οικογενειών, αποτελούσε τη Στάνη. Στάνη και τσελιγκάτο δεν ταυτίζονταν. Μπορεί μια στάνη να είχε δύο ή περισσότερα τσελιγκάτα. Το αντίστροφο όχι.

Η Σαρακατσάνικη οικογένεια ήταν πατριαρχική. Αυστηρή πειθαρχία και άγραφοι απαρασάλευτοι νόμοι όριζαν τη συμπεριφορά του κάθε μέλους της. Αρχηγός της οικογένειας ήταν ο άνδρας, ο πατέρας. Στον πατέρα και τη μάνα υπήρχε απόλυτος σεβασμός. Το κορίτσι το χαρακτήριζε η ντροπαλοσύνη, η καλή ανατροφή και ο καλός ψυχικός κόσμος. Το αγόρι έπρεπε να ήταν σεμνό, συγκρατημένο στις πράξεις, τα λόγια και τους τρόπους του. Ο στυλοβάτης όμως της οικογένειας ήταν η γυναίκα, που σήκωνε όλο το βάρος των ευθυνών. Αυτή είχε καθημερινά αναλάβει όλες τις δουλειές του νοικοκυριού (να φέρει ξύλα, ν’ ανάψει φωτιά, να φέρει νερό από τη βρύση με τη βαρέλα, να περιποιηθεί τα παιδιά, να  κάμει το νοικοκυριό του κονακιού κ.τ.λ.), αλλά και τις εξωτερικές δουλειές των προβάτων (παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων, κατασκευή, στρώσιμο, ξέστρωμα μαντριών κ.τ.λ.).

Η ρόκα, για το  γνέσιμο του μαλλιού, ήταν η αχώριστη συντροφιά της. Όπου κι αν πήγαινε την είχε μαζί της. Το γνέσιμο του μαλλιού ήταν για τη Σαρακατσάνα ευχαρίστηση και «σκόλη». Εκείνο όμως που την κρατούσε «σκλαβωμένη» ήταν ο αργαλειός. Η Σαρακατσάνα ήταν μια αφανής ηρωίδα της καθημερινής  ζωής. Έπρεπε να υπηρετεί την οικογένεια με θρησκευτική ευλάβεια και  προσήλωση. Ενέπνεε όμως σεβασμό και έχαιρε εκτίμηση, ιδιαίτερα όταν γίνονταν μητέρα.

Η παιδεία των Σαρακατσάνων ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Οι σκληρές συνθήκες ζωής και οι συνεχείς μετακινήσεις τους στις ορεινές περιοχές δεν επέτρεπαν τη μόρφωση των παιδιών τους σε σχολεία. Κάποια τσελιγκάτα, το καλοκαίρι, με δικά τους έξοδα μίσθωναν δάσκαλο, συνήθως συνταξιούχο, για να δώσει κάποιες γνώσεις στα παιδιά. Τα παιδιά παρακολουθούσαν τα μαθήματα σε μια ειδικά διαμορφωμένη καλύβα, το «δασκαλοκάλυβο». Είχαν όμως μια βαθιά αίσθηση του ελληνικού γλωσσικού οργάνου. Από τις αφηγήσεις τους διαπιστώνει κανείς μια λιτότητα και παραστατικότητα στην έκφραση, ενώ στα  τραγούδια τους φαίνεται μια βαθιά αίσθηση του ρυθμού και του μέτρου.

Οι Σαρακατσιάνοι ήταν πιστοί χριστιανοί, χωρίς μεγάλη θεωρητική κατάρτιση. Τελούσαν όμως τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και ένιωθαν δέος για τα  μυστήρια, ειδικά του γάμου και της βάπτισης. Τις μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης και τις ονομαστικές γιορτές τις γιόρταζαν με μεγαλοπρέπεια, όπου κι αν βρίσκονταν. Γλεντούσαν συχνά, με χορό και  τραγούδια. Τα τραγούδια, προϊόν ιστορικής και συναισθηματικής εσωτερίκευσης γεγονότων και καταστάσεων, κατατάσσονται σε ενότητες: στα κλέφτικα, στα ποιμενικά, της χαράς (γάμου), της αγάπης, του χωρισμού και της ξενιτιάς.

Οι  χοροί τους λεβέντικοι, έχουν την καταγωγή τους στον αρχαίο ελληνικό ρυθμό. Το παίξιμο της φλογέρας -το κατεξοχήν μουσικό όργανο- για  τον Σαρακατσάνο τσοπάνη ήταν μια ιεροτελεστία. Ιδιαίτερα γλεντούσαν όταν  γίνονταν κάποιος γάμος στο τσελιγκάτο. Ο γάμος, μαζί με τη γέννηση των παιδιών, αποτελούσε τους δύο κύριους πόλους της Σαρακατσάνικης κοινωνίας. Ο γάμος ήταν ένα κοινωνικό φαινόμενο πολυδιάστατο, με έναν κύκλο πράξεων, στάσεων, συμβόλων και συμπεριφορών. Χαρακτηριστικό του  ήταν η ενδογαμία. Κοινωνικός σκοπός του γάμου ήταν η αναπαραγωγή (γέννηση και ανατροφή παιδιών) και η κοινωνική κατανομή της  εργασίας.

Αλλά και τον θάνατο περιβάλλουν με έναν κύκλο εκδηλώσεων και πράξεων που φανερώνει ότι ήταν προετοιμασμένοι για το αναπόφευκτο αυτό γεγονός. Στις μετακινήσεις τους, στο ξεκαλοκαιριό  ή το χειμαδιό, είχαν πάντα μαζί τους τη νεκροαλλαξιά.

Τα τσελιγκάτα συνέβαλαν αποφασιστικά στους αγώνες της ανεξαρτησίας. Στην  επανάσταση του 1821 οι Σαρακατσαναίοι ήταν τα στηρίγματα της κλεφτουριάς -όπως και όλοι οι άνθρωποι του βουνού- και της εξασφάλιζαν τα απαραίτητα. Κάθε οικογένεια είχε δώσει κι από έναν κλέφτη. Πολλοί ήταν και οι επώνυμοι Σαρακατσάνοι αγωνιστές (αρματολοί και κλέφτες) της προεπαναστατικής και της επαναστατικής περιόδου, όπως οι αρματολοί του Καρπενησίου Συκάδες, ο Β. Δίπλας, ο Χασιώτης και ο Λεπενιώτης (αδέλφια του Κατσαντώνη), ο Φαρμάκης, ο Γ. Τσόγκας, ο Αραπογιάννης, ο Λιάκος και κυρίως τα καμάρια των Σαρακατσαναίων, ο Κατσαντώνης και ο Καραϊσκάκης, πολεμιστές  και καπετάνιοι των Αγράφων, Τζουμέρκων και Ρούμελης.

Στον Μακεδονικό Αγώνα βοήθησαν τα ελληνικά αντάρτικα σώματα ως οδηγοί, αγγελιοφόροι, τροφοδότες και σύνδεσμοι. Περιέθαλψαν τραυματίες στις στάνες τους, διέθεσαν τρόφιμα, ιματισμό, μετέφεραν όπλα και συμμετείχαν οι ίδιοι στα αντάρτικα σώματα, όπως ο οπλαρχηγός Κ. Γαρέφης κ.ά. Ο Παύλος Μελάς συνεργάστηκε στενά με τους Σαρακατσάνους. Ανώνυμοι αγωνιστές επίσης αντιστάθηκαν σ’ όλους τους κατακτητές…

Αυτό που άφησαν πίσω τους ως κληρονομιά οι Σαρακατσαναίοι δεν είναι μαρμάρινα αγάλματα, πίνακες ζωγραφικής, βιβλία προγονικά, αλλά μας κληροδότησαν υπέροχα ξυλόγλυπτα και όμορφα υφαντά, αντικείμενα που φιλοτέχνησαν για να κάνουν τη ζωή τους ευκολότερη. Η γυναίκα έφτιαχνε μόνη της τις αντρικές και γυναικείες φορεσιές. Μετά τον κούρο, το ξάσιμο του μαλλιού, το γνέσιμο, η ύφανση, το ράψιμο ήταν  δικιά της δουλειά. Οι Σαρακατσαναίοι δεν φόρεσαν ποτέ άλλο ξενικό ύφασμα, παρά  μονάχα υφάσματα δικής τους κατασκευής. Η χαρακτηριστική σοβαρότητα των σκούρων χρωμάτων στις φορεσιές, τα υπέροχα χρώματα και σχέδια στις «παναούλες», τις μικρές ποδιές από χοντρό μάλλινο ύφασμα, ο ολοκέντητος κόκκινος φλάμπουρας του γάμου, με θέματα αυστηρής συμμετρίας ανάμεσα και γύρω από τις τέσσερις γωνίες του σταυρού, είναι μερικά από τα στοιχεία της Σαρακατσάνικης τέχνης.

Σήμερα η ποιοτική μεταβολή και ο κοινωνικός μετασχηματισμός των Σαρακατσαναίων είναι πραγματικότητα. Η κάθοδός τους από τα βουνά στις πεδιάδες, η εγκατάλειψη του πλάνητα βίου, η αγροτική διαβίωση (ένα μικρό ποσοστό ασχολείται με την κτηνοτροφία), αλλά και η ενασχόληση με ελεύθερα επαγγέλματα, η συμμετοχή τους στις μισθωτές υπηρεσίες, ιδιωτικές και δημόσιες, η ανάδειξή τους στην επιστήμη, τις τέχνες, τα γράμματα και την πολιτική διαμόρφωσαν μια Σαρακατσάνικη κοινωνία που συνδυάζει την παράδοση με τον εκσυγχρονισμό. Ιδιαίτερα διέπρεψαν  στις επιστήμες, αλλά δεν υπάρχει τομέας στον επαγγελματικό χώρο στον οποίο να μην έχουν συμμετοχή οι Σαρακατσαναίοι Όμως οι αρχές τους και οι  αξίες της ζωής δεν άλλαξαν, με μεγαλύτερη την αξία της πατρίδας και της οικογένειας. Φιλήσυχοι και φιλόξενοι, νομοταγείς και αξιόπιστοι, αξιοπρεπείς και εχέμυθοι, εργατικοί και αυτάρκεις, διακρίνονται για το μαχητικό  τους πνεύμα, το σφρίγος και την αγωνιστικότητά τους…

Από το 1960 και μετά, που οι Σαρακατσάνοι διασκορπίστηκαν στις πόλεις και τα  χωριά, σαρανταπέντε πολιτιστικοί σύλλογοι και η Πανελλήνια  Ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσαναίων (ΠΟΣΣ) προσπαθούν να κρατήσουν και να συνεχίσουν τη Σαρακατσάνικη παράδοση και να αντισταθούν στην αφομοιωτική και ισοπεδωτική τάση της εποχής μας, με το να  συγκεντρώνουν και να καταγράφουν τα Σαρακατσάνικατραγούδια, να μαθαίνουν τους  χορούς στους νέους, διατηρώντας δικά τους χορευτικά συγκροτήματα.

Με τα τμήματα γερόντων αναπαράγουν τον πλούσιο και ανεξάντλητο  υλικό, αφού οι γέροντες είναι οι μοναδικοί αδιάψευστοι μάρτυρες της Σαρακατσάνικης ιστορίας. Μεγάλη είναι η προσφορά στη διάδοση του Σαρακατσάνικου τραγουδιού, των Σαρακατσάνων τραγουδιστών, επαγγελματιών και μη, που έχουν  ηχογραφήσει σε δίσκους και κασέτες, CD, DVD τα τραγούδια τους.

Το Λαογραφικό  Μουσείο Σαρακατσάνων στις Σέρρες, όπου εκτίθεται αυθεντικό υλικό απ’ όλες τις  περιοχές της Ελλάδας, το οποίο έχει σχέση με τη ζωή και τη λαϊκή τέχνη των Σαρακατσάνων, έτυχε ευρωπαϊκής αναγνώρισης και βραβεύτηκε από την  Ευρωπαϊκή Επιτροπή Μουσείων.

Υπάρχουν όμως μουσεία, μικρότερης ίσως  εμβέλειας, και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, με υλικό από τη λαϊκή τέχνη και τη ζωή των Σαρακατσαναίων. Υπαίθριοι παραδοσιακοί οικισμοί (Στάνες)  σε διάφορα μέρη της χώρας κατασκευάστηκαν από συλλόγους και  αναβιώνουν σκηνές από την καθημερινή ζωή των Σαρακατσαναίων. Έντυπο υλικό  κυκλοφορεί για ενημέρωση των απανταχού Σαρακατσαναίων, όπως η «Ηχώ των Σαρακατσαναίων», που εκδίδεται από την ΠΟΣΣ, το ετήσιο περιοδικό «Σαρακατσαναίοι», από την αδελφότητα Σαρακατσαναίων Ηπείρου, η εφημερίδα «Σαρακατσάνικα Χαιρετήματα» από των εν αθήναις Σαρακ. Ηπείρου, το περιοδικό «Τα Δέοντα των Σαρακατσαναίων», από τον Σύνδεσμο Σαρακατσαναίων Φθιώτιδας, «Τα Δρώμενα των Σαρακατσαναίων Φοιτητών» κ.ά.

Σε συνέδρια πανελλήνια και ημερίδες, με εισηγητές διάφορους επιστήμονες, συζητούνται ποικίλα θέματα σχετικά με τους Σαρακατσαναίους. Το Πανελλήνιο Αντάμωμα στο  Περτούλι Τρικάλων την τελευταία Κυριακή του Ιουνίου και άλλα  τοπικά, σε θέσεις που συνήθως ξεκαλοκαίριαζαν οι Σαρακατσαναίοι, που γίνονται κάθε χρόνο, καθώς, επίσης, συνεστιάσεις, συνάξεις και χοροεσπερίδες, βοηθούν στη διατήρηση της παράδοσης, αλλά και στη σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ των Σαρακατσαναίων. Τέτοια τοπικά ανταμώματα οργανώνονται στο  Βελούχι (θέση Άγιοι Απόστολοι Μερκάδας) τη δεύτερη  Κυριακή του Ιουλίου, από τον Σύνδεσμο Σαρακατσαναίων Φθιώτιδας, στην Πάρνηθα (στη θέση Μόλα), του Αγίου Πνεύματος, από τους Συλλόγους Σαρακατσαναίων Αττικής, στο Γυφτόκαμπο (κεντρικό Ζαγόρι Ηπείρου), την πρώτη Κυριακή του Αυγούστου, από την  Αδελφότητα Σαρακατσαναίων Ηπείρου, στην Ελατειά Δράμας (θέση Μπουζάλα), στις  20 Ιουλίου, από τους Συλλόγους Σαρακατσαναίων Αν. Μακεδονίας και Θράκης, στο όρος Βόρας (Καϊμακτσαλάν), στις 22 Αυγούστου, από τους Συλλόγους Σαρακ. κεντρικής Μακεδονίας, καθώς και Βοιωτίας, Αιτωλοκαρνανίας, Πρέβεζας, Θεσπρωτίας, Β. Πελοποννήσου κ.α. Επίσης, στη Βουλγαρία, στο όρος Καραντίλα (Σλίβεν), από την Ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσαναίων που έχουν μείνει εκεί, μετά το κλείσιμο των συνόρων, αλλά διατηρούν τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα της Σαρακατσάνικης παράδοσης…

Πολλοί είναι εκείνοι, Έλληνες και ξένοι, ερευνητές, λαογράφοι, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί, γλωσσολόγοι, ανθρωπολόγοι, που ασχολήθηκαν και ασχολούνται με τη ζωή και τον πολιτισμό των Σαρακαταναίων, όπως η λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη, η οποία μελέτησε τον ποιμενικό βίο των Σαρακατσαναίων, Π. Αραβαντινός, Δ. Γεωργακάς, Ν. Βέης, Ν. Μάτσας, Ε. Φιλιππίδη, οι Ε. Μακρής, Ι. Μποτός, Ν. Κατσαρός, Θ. Γιαννακός, Γ. Αγραφιώτης, Δ. Γαρούφας, Ν. Ζυγογιάννης, Μ. Πολυμεροπούλου, Θ. Καλοδήμος, Γ. Τσουμάνης κ.ά. Επίσης, ο ανθρωπολόγος διδάκτωρ Άρης Πουλιανός, ο οποίος έδωσε νέα διάσταση στο θέμα της προέλευσης των Σαρακατσαναίων (οι Σαρακατσάνοι είναι ο αρχαιότερος λαός της Ευρώπης), οι καθηγητές Κοινωνιολογίας Γ. Καββαδίας, Δ. Μαυρόγιαννης και οι Garsten Hoeg, J.K.Campbell, Patrick Leigh Fermor, Glaube Fauriel κ.ά.

* Καθηγητής, πρ. πρόεδρος Πανελληνίου Συλλόγου Σαρακατσαναίων, πρ. πρόεδρος Συνδέσμου Σαρακατσαναίων Φθιώτιδας