«Το τελευταίο σημείωμα» στο Cine Δράση

Η ταινία «Το τελευταίο σημείωμα» του Παντελή Βούλγαρη προβάλλεται την Πέμπτη 31 Ιανουαρίου 2019 στις 20:15 στην αίθουσα «Ν. Εγγονόπουλος» στο πάρκο «Μίκης Θεοδωράκης» (ΤΥΠΕΤ, Π. Μπακογιάννη 38-42, Βριλήσσια) από το Cine Δράση της Δημοτικής Κίνησης Βριλησσίων Δράση για μια Άλλη Πόλη.

Λίγα λόγια για την ταινία από το Cine Δράση

Τα ιστορικά γεγονότα

Το έγκλημα που καταγράφει το φιλμ συνέβη στην πραγματικότητά. Διαπράχθηκε σε ελληνική γη το 1944 και είχε ως θύματα Έλληνες με οικογένειες, συγγενείς, φίλους, γειτόνους. Ανθρώπους που στερήθηκαν την ελευθερία, φυλακισμένοι επί σειρά ετών από τους ίδιους τους συμπατριώτες τους και στη συνέχεια έχασαν τη ζωή τους σε μια κτηνώδη πράξη αντιποίνων για την οποία ευθύνονταν ξένοι κατακτητές και ντόπιοι συνεργάτες τους.

Στην Ελλάδα όπως και σε άλλες κατεχόμενες χώρες όταν γιγαντώθηκε η Εθνική Αντίσταση και άρχισε να απασχολεί πολλές κατοχικές μεραρχίες, αποσπώντας τες από το Ανατολικό Μέτωπο, όπου οι χιτλερικοί είχαν αρχίσει να συντρίβονται, κάθε αντιστασιακή ενέργεια προκαλούσε θηριώδη αντίποινα. Μια από τις πλέον βάρβαρες τιμωρητικές ενέργειες ήταν η εκτέλεση από τις δυνάμεις κατοχής των 200 κομμουνιστών – αντιστασιακών την 1η Μαΐου 1944 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής ως αντίποινα για τη δολοφονία από τον ΕΛΑΣ του Γερμανού υποστράτηγου Φραντς Κρετς και τριών ακόμη Γερμανών στρατιωτών στον δρόμο Μολάων – Σπάρτης. Ανάμεσά τους το στέλεχος του ΚΚΕ Ναπολέων Σουκατζίδης. Ο Σουκατζίδης από το 1936 είχε συλληφθεί και εξοριστεί από το δικτατορικό καθεστώς Μεταξά. Παρέμεινε φυλακισμένος μαζί με εκατοντάδες άλλους πολιτικούς κρατούμενους, παρά τη διακηρυγμένη επιθυμία τους να πολεμήσουν και στη γερμανική κατοχή, παραδόθηκε στους κατακτητές από τις φυλακές Ακροναυπλίας που βρισκόταν. Στην κατοχή, όντας φυλακισμένος στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου ασκούσε, με κομματική εντολή, χρέη διερμηνέα για τον Γερμανό διοικητή, υπολοχαγό των SS Καρλ Φίσερ. Ο Σουκατζίδης και ο Αντώνης Βαρθολομαίος -και αυτός στέλεχος του ΚΚΕ- ξεχώρισαν για την αυτοθυσία τους, καθώς αρνήθηκαν να εκτελεστεί άλλος στη θέση τους, όπως τους πρότεινε ο διοικητής του στρατοπέδου.

Σύμφωνα με την ανακοίνωση του στρατιωτικού διοικητή Ελλάδας: «Την 27ην Απριλίου 1944 κομμουνιστικαί συμμορίαι παρά τους Μολάους κατόπιν μιας εξ ενέδρας επιθέσεως εδολοφόνησαν ανάνδρως έναν Γερμανόν Στρατηγόν και τρεις συνοδούς του. Πολλοί Γερμανοί στρατιώται ετραυματίστησαν. Ως αντίποινα διατάχτηκε: Ο τυφεκισμός 200 Κομμουνιστών την 1.5.1944. Ο τυφεκισμός όλων των ανδρών τους οποίους θα συναντήσουν τα γερμανικά στρατεύματα επί της οδού Μολάοι προς Σπάρτην έξωθεν των χωρίων. Υπό την εντύπωσιν κακουργήματος τούτου Έλληνες εθελονταί εφόνευσαν αυτοβούλως 100 άλλους κομμουνιστάς» (Καθημερινή 30/4/1944).

Το σχόλιο

Είναι αλήθεια ότι η Ιστορία γράφεται από τους νικητές. Αλήθεια είναι επίσης ότι σε όλη τη διάρκεια της κατοχής, η περίφημη εθνική ενότητα που οι Έλληνες είχαν επιδείξει μετά το ΟΧΙ της 28ης 1940 κατέρρευσε μαζί με το Αλβανικό μέτωπο. Κάποιοι, αποφάσισαν να αντιμετωπίσουν κατά μέτωπο το ναζιστικό θηρίο, παρά τον εφιαλτικά αρνητικό συσχετισμό δυνάμεων. Και αυτοί είχαν ονοματεπώνυμο. Ήταν η μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού λαού που συντάχτηκε με το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ, σήκωσαν το βάρος του αγώνα κατά του κατακτητή και πλήρωσαν και το μεγαλύτερο τίμημα σε ανθρώπινες ζωές. Και κάποιοι άλλοι με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, συνεργάστηκαν με τους ναζί και υπηρέτησαν τα συμφέροντα τους. Και αν μετά τη λήξη του πολέμου η ανταμοιβή για τους αντιστασιακούς ήταν οι διώξεις και οι εξορίες τίποτα δεν αλλάζει αυτή την πραγματικότητα. Και αν σήμερα ιστορικοί όπως οι Καλύβας και Μαραντζίδης, οι δύο κατεξοχήν εκφραστές της αναθεωρητικής ανάγνωσης της Ιστορίας που ταυτίζει κατακτητές και κατακτημένους, ισχυρίζονται ότι οι αντιστασιακές πολεμικές επιχειρήσεις προκάλεσαν τα Ολοκαυτώματα στο Δίστομο, τα Καλάβρυτα, τη Βιάνο, τον Χορτιάτη, γεγονός είναι ότι κανένας λαός δεν απελευθερώθηκε υπηρετώντας τον κατακτητή του και παρακολουθώντας τον παθητικά να λεηλατεί τον εθνικό του πλούτο και να καταστρέφει το μέλλον του.

Η ταινία

Ο Παντελής Βούλγαρης στο «Τελευταίο σημείωμα» του εμπνέεται από αυτή τη δυνατή στιγμή της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας και τα πρόσωπα που πρωτοστάτησαν για να δημιουργήσει, με τη γνωστή του γνησιότητα και πάθος, μια ακόμα συγκινητική ανθρώπινη περιπέτεια. Ένα φιλμ για την ελπίδα, τη δύναμη των πιστεύω και την ισχύ των ιδανικών, λιτό και αντικειμενικό, που υπηρετεί την ιστορική μνήμη ξυπνώντας στο θεατή την επιθυμία να αναζητήσει τις πολύτιμες παρακαταθήκες του πρόσφατου ιστορικού παρελθόντος και τις αναλογίες με το σήμερα. Ίσως, σε ένα διαφορετικό ιστορικό πλαίσιο, αν η χώρα ζούσε χωρίς τις επεμβάσεις που προκάλεσαν τη σύγχρονη τραγωδία, βλέπαμε το «Τελευταίο Σημείωμα» σαν ένα επιπλέον δράμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Στη σημερινή, όμως, συγκυρία τα γεγονότα παραλληλίζονται αυθόρμητα στην σκέψη των θεατών με τα τωρινά τους βιώματα και βαραίνουν μοιραία την συνείδηση και την ψυχή τους.

Κεντρικές φιγούρες του φιλμ ο Σουκατζίδης και ο διοικητής Φίσερ. Ο πρώτος, φυλακισμένος αλλά ελεύθερος, ο δεύτερος κυνική καρικατούρα του ναζιστικού προτύπου. Οι συγκρουσιακές σχέσεις τους προσωποποιούν, εύστοχα, τη φονική σύγκρουση κρατών και ιδεολογιών που μαίνεται στη χώρα και σε παγκόσμιο επίπεδο. Από την αναμέτρηση τους, βγαίνει νικητής η αλληλεγγύη, η ανθρωπιά, η αυτοθυσία. Η ηθική υπεροχή των αγωνιστών εκμηδενίζει το μύθο του αήττητου χιτλερικού οικοδομήματος και την ανωτερότητα της άριας φυλής. Οι δεσμώτες παρουσιάζονται ρεαλιστικά ως άνθρωποι με αντιφάσεις που μισούν, αγαπούν, υποφέρουν, λαχταρούν με πάθος τις μικρές και μεγάλες χαρές της ζωής. Άτομα που δοκιμάζονται διαρκώς, χωρίς να υποψιάζονται πως θα εκτελεστούν, ακόμα και κατά την μεταγωγή τους. Όλοι τους ανήκουν σε μια συγκροτημένη κοινότητα που περιβάλλει το κάθε μέλος της με ζεστασιά, φροντίδα, παρηγοριά. Τέτοια κοινότητα τους δίνει τη δύναμη να οργανώσουν ένα παραδοσιακό με αρχαιοελληνικές διαστάσεις πανηγύρι την παραμονή της εκτέλεσης τους. Στην κορυφαία αυτή σκηνή της ταινίας, οι διακόσιοι κομμουνιστές πλένονται, χτενίζονται, φορούν τα καλά τους και ρίχνονται σε ένα ολονύχτιο χορό, περιφρονώντας και εξευτελίζοντας τους κατακτητές και τον ίδιο το θάνατο. Η εικόνα, δε, της τελευταίας ομάδας των εκτελεσμένων, που πέφτουν στη γη με αλύγιστη την υψωμένη σιδερένια τους γροθιά, είναι προφανώς και το τελευταίο σημείωμα των διακοσίων, η παρακαταθήκη τους προς τις επόμενες γενιές Ελλήνων.

Το εξαιρετικό σενάριο συνυπογράφουν ο σκηνοθέτης με την Ιωάννα Καρυστιάνη, η κινηματογράφηση του φιλμ είναι άρτια, η σκηνοθεσία κεντάει, μένοντας μακριά από συναισθηματικούς εκβιασμούς και από πολιτικούς διδακτισμούς, αν και μια τέτοιου είδους ιστορία δεν μπορεί παρά να προκαλέσει συναισθηματικά τον θεατή.

Στα πλούσια συναισθήματα που διεγείρει η ταινία, σπουδαία είναι η συμβολή όλων των ηθοποιών και ειδικότερα του Ανδρέα Κωνσταντίνου στον ρόλο του Σουκατζίδη, του Αντρέ Χένικε στον ρόλο του Φίσερ, του Τάσου Δήμα, στον ρόλο του καθοδηγητή, της Μελίας Κράιλινγκ, στον ρόλο της μνηστής του Ναπολέοντα και του Βασίλη Κουκαλάνι. Η φωτογραφία του Σίμου Σαρκετζή, τα σκηνικά του Σπύρου Λάσκαρη, τα κοστούμια της Γιούλας Ζωιοπούλου, το κάστινγκ της Κωνσταντίνας Βούλγαρη και η μουσική του «The boy», του Αλέξανδρου Βούλγαρη, συμβάλουν στον βαθμό που τους αναλογεί στη δημιουργία μιας ταινίας που δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από παραγωγές του διεθνούς κινηματογράφου. Στα θετικά του φιλμ το γεγονός ότι παίρνει θέση σε ένα ακόμη κρίσιμο ζήτημα της πολιτικής και ιδεολογικής επικαιρότητας: τη διεθνή συντηρητική εκστρατεία ταύτισης του φασισμού με τον κομμουνισμό, αντιπαραθέτοντας στον κυνισμό και την βαρβαρότητα του ναζισμού την αλληλεγγύη, το ήθος, την εντιμότητα, την αξιοπρέπεια και την ανθρωπιά.

Ελλάδα, 2017. Διάρκεια 117΄. Σκηνοθεσία: Παντελής Βούλγαρης. Σενάριο: Παντελής Βούλγαρης – Ιωάννα Καρυστιάνη. Πρωταγωνιστούν: Ανδρέας Κωνσταντίνου, Αντρέ Χένικε, Μελία Κράιλινγκ, Τάσος Δήμας, Αινείας Τσαμάτης, Βασίλης Κουκαλάνι, Λουκάς Κυριαζής, Λευτέρης Λαμπράκης, Μανώλης Ψαρουδάκης, Βασίλης Σύρρος.