«Οκτώβρης» στο Cine Δράση Βριλησσίων

Η ταινία «Οκτώβρης» προβάλλεται την Πέμπτη 19 Οκτωβρίου 2017, στις 20:15, στην αίθουσα «Ν. Εγγονόπουλος» του πάρκου «Μ. Θεοδωράκης» (ΤΥΠΕΤ, Π. Μπακογιάννη 38-42, Βριλήσσια) από το Cine Δράση της Δημοτικής Κίνησης Βριλήσσια Δράση για μια Άλλη Πόλη.

Λίγα λόγια για το έργο από το Cine Δράση

Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την επανάσταση των μπολσεβίκων. Υπήρξε άραγε η επανάσταση που ευαγγελιζόταν την κατάργηση εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο ή ήταν απλά μια συλλογική φαντασίωση; Και αν υπήρξε, τι ήταν ακριβώς; Μπόρεσε να απαντήσει το αιτημάτων λαών για μια δίκαιη κοινωνία ισότητας και αδελφοσύνης; Ή απλά επέβαλε ένα ακόμη είδος καταπιεστικού καθεστώτος που έπνιξε το λαό του στα εγκλήματα; Και αν συμβαίνει το δεύτερο τότε πως εξηγείται ότι στην εποχή του, ενέπνευσε εκατομμύρια ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο να διεκδικήσουν καλύτερη, ελεύθερη και ανεξάρτητη ζωή;

M΄ αυτό το κοσμοϊστορικό γεγονός δεν μπορούμε να ξεμπερδέψουμε με γενικούς αφορισμούς. Γιατί ακόμα και αν αποδειχτεί ότι το όραμα ήταν ουτοπία ή ακόμα χειρότερα «εφιάλτης», η ανάγκη για μια καλύτερη ζωή και το πάθος για τη διεκδίκηση της ήταν και παραμένουν αληθινά.

Δύο λόγοι, ένας ιστορικός κοινωνικός-πολιτικός, η Οκτωβριανή Επανάσταση και ένας καλλιτεχνικός, η καθιέρωση από τον σκηνοθέτη του «διανοητικού μοντάζ» που άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο μέχρι τότε οι κινηματογραφιστές δημιουργούσαν και οι θεατές αντιλαμβάνονταν το σινεμά, συνδέονται με τον «Οκτώβρη» του Σεργκέι Αϊζενστάιν, και την καθιστούν ταινία ορόσημο στην ιστορία του. Σήμερα, ο «Οκτώβρης» θεωρείται απόλυτο αριστούργημα, έχει χαρακτηριστεί ως η «Γκερνίκα» του κινηματογράφου και συγκαταλέγεται μεταξύ των 10 σημαντικότερων ταινιών όλων των εποχών.

Όταν ο κινηματογράφος «βρισκόταν ακόμα στα πρώτα του βήματα, τότε που κανένας δεν τον λογάριαζε σαν τέχνη, ο Μελιές, έκπληκτος, είδε να μεταμορφώνεται μια παρισινή άμαξα σε νεκροφόρα. Ένα σκάλωμα της μηχανής λήψης του γέννησε την ιδέα των κινηματογραφικών τρικ. Αυτό ήταν και η αρχή του μοντάζ, έννοια άγνωστη, τότε. Δυο δεκαετίες αργότερα θα έρθει η δαιμόνια παρέα των Κουλέσοφ, Αϊζενστάιν, Βερτόφ, να ανακαλύψει ξανά τον κινηματογράφο ως τέχνη αυτή τη φορά… Ο Αϊζενστάιν θα πει: «Ο κινηματογράφος είναι η τέχνη του μοντάζ». Το μοντάζ δεν είναι πια συρραφή και απλό όργανο της αφηγηματικής εξέλιξης, είναι ο κυρίαρχος συντελεστής παραγωγής νοημάτων.

Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, φιλμική πρακτική και θεωρία έχει να επιδείξει τεράστια επιτεύγματα και το συνακόλουθο του κινηματογράφου οπτικοακουστικό πεδίο έχει σήμερα μετατραπεί σε μια πανίσχυρη θρησκεία. Αν μετά ταύτα, παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα, μας ζητούσαν να ορίσουμε ξανά την Τέχνη του Κινηματογράφου, δεν θα είχαμε να πούμε τίποτε περισσότερο από αυτό που είπε τότε ο πατερούλης Σεργκέι: Ο κινηματογράφος είναι η τέχνη του μοντάζ» (Από τον πρόλογο στο βιβλίο «Μοντάζ, Eisenstein, M. Sergei, Vertof Djiga, Kuleshov Lev κ.ά. » του Βασίλη Ραφαηλίδη, εκδόσεις Αιγόκερως).

Την άνοιξη του 1927 ανατέθηκε από την ΚΕ του Κομμουνιστικού Κόμματος της ΕΣΣΔ και τη «Sov-kino» στον Αϊζενστάιν η δημιουργία κινηματογραφικής ταινίας για τη 10η επέτειο της Επανάστασης των Μπολσεβίκων. Η «Sov-kino» ήταν μία από τις κρατικές εταιρίες παραγωγής ταινιών, αν και το θέμα είναι κάπως περισσότερο πολύπλοκο, αφού εκείνη ακριβώς την εποχή βρισκόμαστε στο μεταίχμιο της δραματικής αποκήρυξης από τη σοβιετική εξουσία ενός από τα πλέον δημιουργικά και μαζικά καλλιτεχνικά κινήματα την «ρωσική πρωτοπορία» και στην από τα πάνω επιβολή του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού», ρεύματος που κράτησε μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

Ο Αϊζενστάιν και ο συν-σεναριογράφος του Γκριγκόρι Αλεξαντρόφ χρησιμοποίησαν εκατοντάδες προσωπικές μαρτυρίες, συνεντεύξεις, φωτογραφίες, έντυπα και το βιβλίο του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζον Ριντ «Δέκα Ημέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο» συνθέτοντας ένα λεπτομερέστατο σενάριο με τον τίτλο «Οκτώβρης» το οποίο, αρχικά, κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος της Επανάστασης. Αλλά ο Αϊζενστάιν, την τελευταία στιγμή, αποφάσισε να περιοριστεί σε κάποια αντιπροσωπευτικά επεισόδια που συνέβησαν στο Λένινγκραντ, από το Φλεβάρη έως τον Οκτώβρη του 1917. Έτσι η ταινία εστιάζει στην επιστροφή του Λένιν από την εξορία, το άμεσο κάλεσμα για σοσιαλιστική επανάσταση, την απάντηση των μπολσεβίκων στο πραξικόπημα του Κορνίλοφ, την στρατηγική τους απέναντι στην Προσωρινή Κυβέρνηση Κερένσκι με στόχο να αποκαλυφθεί η ανικανότητα της, το σαμποτάζ των μπολσεβίκων εργατών που ξηλώνουν τις σιδηροδρομικές γραμμές για να μην φτάσουν στην Πετρούπολη τα αντιδραστικά στρατεύματα.

Ο πρωτοπόρος του Σεργκέι Μιχαήλοβιτς, Αϊζενστάιν, εκτός από σκηνοθέτης ήταν και θεωρητικός της τέχνης και της τεχνικής της 7ης Τέχνης. Εφάρμοσε στον «Οκτώβρη» τη θεωρία του για το «διανοητικό μοντάζ», που εμπνεύστηκε μελετώντας τη λογική λειτουργίας των ιδεογραμμάτων και στηρίζεται σε συσχετισμούς των εικόνων και σε μεταφορικούς συμβολισμούς των αντικειμένων. Το φιλμ αποτελεί έναν επικών διαστάσεων πειραματισμό, ένα στην κυριολεξία «εργαστήρι» στο οποίο υλοποιούνται πρακτικά οι θεωρίες του, τις οποίες μάλιστα ο σκηνοθέτης δοκίμασε σε πλατείες κατάμεστες από ζωντανό και απαιτητικό κοινό. Η συνεκδοχή, η χρήση δηλαδή του επιμέρους για να συμβολιστεί το σύνολο, είναι παρούσα σε πάρα πολλά σημεία. Τα τουφέκια που ανεμίζουν στον αέρα μας πληροφορούν ότι ο τσαρικός στρατός ενώθηκε με τους Μπολσεβίκους. Τα χέρια των γραφειοκρατών που μανιωδώς προσπαθούν να συνδεθούν τηλεφωνικά, μας ενημερώνουν ότι η κυβέρνηση Κερένσκι έχει χάσει τον έλεγχο.

Άπειρες είναι και οι ρητορικές επινοήσεις που χρησιμοποιούνται για να μεγιστοποιηθεί η ιδεολογική δύναμη της ταινίας. Από σύνθετους συμβολισμούς στο εσωτερικό του κάδρου, μέχρι απλά κινηματογραφικά τεχνάσματα. Με την πολυσυζητημένη σκηνή της κρεμαστής γέφυρας, το αγωνιωδώς αργό σήκωμα της με το κρεμασμένο, ζωντανό ακόμα, άσπρο άλογο από τη μια, και από την άλλη η εικόνα με τα μαλλιά της κοπέλας που δολοφονήθηκε στη διαδήλωση, ο Αϊζενστάιν υποδηλώνει το διχασμό της πόλης και ίσως όλης της χώρας εξαιτίας της Επανάστασης.

Υπήρξαν σύγχρονοι του Αϊζενστάιν που στάθηκαν κριτικά στην ταινία, την οποία κατηγόρησαν για έλλειψη ρεαλισμού και υπερβολικό φορμαλισμό, αδιαφορία για το επαναστατικό περιεχόμενο και ενδιαφέρον για την ανάδειξη της περιπλοκότητας των δικών του κινηματογραφικών μηχανισμών. Ιδιαίτερα αξίζει να σημειώσουμε την οργισμένη κριτική του Μαγιακόφσκι και των φίλων του που χτύπησαν ανηλεώς το αριστούργημα αυτό, προσάπτοντας στον Αϊζενστάιν τη μομφή της παραχώρησης στο συναισθηματισμό και το άτοπο χιούμορ, που απομακρύνουν το φιλμ από την ιδεολογική και αισθητική ανωτερότητα της προηγούμενης ταινίας του «Θωρηκτό Ποτέμκιν».

Αλλά όπως αναφέρει ο Βασίλης Ραφαηλίδης στην κριτική του: «…Ξέχασαν ίσως πως ο Αϊζενστάιν ήταν μέγας είρων και πως δε συνέχεε ποτέ τη σοβαρότητα με τη σοβαροφάνεια». Και συνεχίζει: «Πράγματι, ο «Οχτώβρης» δεν έχει καμία άλλη σχέση με το «Ποτέμκιν», πέρα από το ότι και τα δύο στηρίζονται στην Ιστορία, κι ακόμα από το γεγονός πως είναι φτιαγμένα από τον ίδιο μεγαλοφυή δημιουργό. Εδώ, αντίθετα από το «Ποτέμκιν», το «μοντάζ των εντυπώσεων» δίνει τη θέση του στο «ιδεολογικό μοντάζ», μέσω του οποίου εικάζεται στο φιλμ ένας λυρισμός και μια καταλυτική ειρωνεία που δεν υπάρχουν στο «Ποτέμκιν».

«Δεν είμαι ρεαλιστής, είμαι ματεριαλιστής. Ξεκινάω από το ρεαλισμό για να φτάσω στην πραγματικότητα», έλεγε ο Αϊζενστάιν… Ωστόσο, ο λυρισμός του Αϊζενστάιν, που στον «Οκτώβρη» περισσεύει, δεν έχει καμία σχέση με τα συναισθηματικά νιαουρίσματα των ευαίσθητων ποιητίσκων: είναι ύμνος και παιάνας. «Από την εικόνα στο συναίσθημα, από το συναίσθημα στην ιδέα, από την ιδέα στη θέση»…

Ο Αϊζενστάιν ξέρει καλά αυτό που δεν κατάλαβαν ποτέ οι πάπες του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού»: ο ρεαλισμός στην εικονογράφηση της Ιστορίας δεν έχει κανένα νόημα, αφού η αναπαράσταση του γεγονότος μόνο με το ντοκιμαντέρ είναι δυνατή. Και ο Αϊζενστάιν δεν ήταν ούτε ντοκιμαντερίστας ούτε εικονογράφος της Ιστορίας. Ήταν ένας μεγαλοφυής δημιουργός που πατούσε στέρεα στη διαλεκτική… «Ο Οκτώβρης πρέπει να αντιμετωπιστεί όχι ως ιστορικό-επικό φιλμ, αλλά ως δοξαστικός παιάνας για ένα ιστορικό γεγονός. Παιάνας από τον οποίο έχουν αποκλειστεί εμπρόσθετα τα ατεκμηρίωτα λυρικο-αισθηματικά ξεσπάσματα.» («Το Βήμα», 26-11-1974, Βασίλης Ραφαηλίδης).

ΕΣΣΔ, 1928. Διάρκεια: 95΄. Σκηνοθεσία: Sergei Aizenstain- Grigori Aleksandrov. Σενάριο: Sergei Aizenstain, Grigori Aleksandrov, Boris Agapow από το βιβλίο του Αμερικανού δημοσιογράφου John Reed «10 μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο». Πρωταγωνιστούν: Boris Livanov, Nikolay Popov, Vasili Nikandrov. Μουσική: Dmitri Sostakovits, Edmund Meisel.